تحلیل swot
تجزیه و تحلیل SWOT یکی از ابزارهای ساده در عین حال قدرتمند برای تدوین استراتژی برای شرکت‌های مختلف است. تجزیه و تحلیل SWOT به شما کمک می‌کند با اطمینان از در نظر گرفتن تمامی نقاط قوت و ضعف کسب و کار خود و همچنین فرصتها و تهدیدهایی که در بازار با آن روبرو می‌شوید، یک استراتژی قوی برای سازمان تدوین کنید.
تعریف تجزیه و تحلیل SWOT
SWOT مخفف کلمات strengths, weaknesses, opportunities و threats به معنی نقاط قوت ، ضعف‌ها ، فرصتها و تهدیدات است. تجزیه و تحلیل SWOT چارچوبی است که برای ارزیابی موقعیت رقابتی یک شرکت و توسعه برنامه‌ریزی استراتژیک مورد استفاده قرار می‌گیرد. تجزیه و تحلیل SWOT عوامل داخلی و خارجی و همچنین پتانسیل فعلی و آینده را ارزیابی می‌کند.
تجزیه و تحلیل SWOT برای تسهیل نگاه واقع بینانه ، مبتنی بر واقعیت ، داده محور به نقاط قوت و ضعف یک سازمان ، برنامه‌های آن یا یک صنعت طراحی شده است. سازمان باید با اجتناب از اعتقادات از پیش تصور شده یا مناطق خاکستری ، تجزیه و تحلیل را دقیق انجام دهند و در عوض ، بر زمینه‌های زندگی واقعی متمرکز شود. شرکت‌ها باید از این تحلیل به عنوان راهنما و نه لزوماً به عنوان یک نسخه توصیه‌ای استفاده کنند.
درک تجزیه و تحلیل SWOT
تجزیه و تحلیل SWOT یک تکنیک برای ارزیابی عملکرد ، رقابت ، ریسک و پتانسیل یک کسب و کار و همچنین بخشی از یک کسب و کار مانند خط تولید محصول، جدا کننده یک صنعت یا نهاد دیگر است.
با استفاده از داده‌های داخلی و خارجی، تجزیه و تحلیل SWOT می‌تواند به یک شرکت بگوید که باید چه پیشرفت داخلی داشته باشد و همچنین به توسعه برنامه‌های استراتژیک کمک می‌کند.
با استفاده از داده‌های داخلی و خارجی ، این تکنیک می‌تواند مشاغل را به سمت استراتژی‌هایی که به احتمال زیاد موفق‌تر هستند ، هدایت کند و ساختار ابزار SWOT به دور از مواردی باشد که در آن بوده‌اند یا احتمالاً موفق‌تر هستند. تحلیلگران، سرمایه گذاران یا رقبای مستقل تجزیه و تحلیل SWOT همچنین می‌توانند آنها را راهنمایی کنند که آیا یک شرکت، خط تولید یا صنعت ممکن است به چه دلیل قوی یا ضعیف باشد.
تحلیلگران تجزیه و تحلیل SWOT را به عنوان یک چهار ضلعی ارائه می‌دهند. این چیدمان بصری یک مرور کلی از موقعیت شرکت را ارائه میدهد. اگرچه ممکن است همه نکات تحت عنوان خاصی از اهمیت یکسانی برخوردار نباشد، اما همه آنها باید بینش‌های کلیدی در مورد توازن فرصتها و تهدیدها، مزایا و معایب و موارد دیگر را نشان دهند.
تجزیه و تحلیل SWOT اولین بار برای تجزیه و تحلیل کسب و کار مورد استفاده قرار گرفت. اکنون اغلب توسط دولت‌ها ، موسسات غیرانتفاعی و افرادی از جمله سرمایه گذاران و کارآفرینان استفاده می‌شود.
نقاط قوت (Strengths)
نقاط قوت توصیف می‌کنند که کدام یک از سازمان‌ها برتری دارند و چه چیزی آن را از رقبا جدا می‌کند: یک برند قدرتمند ، وفادار به مشتری، ترازنامه قوی، فناوری منحصر به فرد و غیره. به عنوان مثال ، یک صندوق محافظت از سرمایه گذاری ممکن است یک استراتژی تجاری اختصاصی تهیه کرده باشد که نتایج ضرر بازار را بازگرداند. سپس باید تصمیم بگیرد که چگونه از این نتایج برای جذب سرمایه گذاران جدید استفاده کند.
نقاط ضعف (Weaknesses)
نقاط ضعف عملکرد سازمان را در سطح مطلوب خود متوقف می‌کند. آنها مناطقی هستند که برای حفظ رقابت، تجارت لازم است: یک نام تجاری ضعیف ، گردش مالی بالاتر از متوسط، سطح بالای بدهی، زنجیره تأمین ناکافی یا فقدان سرمایه، از جمله این موارد هستند.
فرصتها (Opportunities)
فرصتها به عوامل خارجی مطلوب اشاره می‌کنند که می‌توانند یک مزیت رقابتی به سازمان بدهند. به عنوان مثال، اگر یک کشور تعرفه‌ها را کاهش دهد، یک تولیدکننده اتومبیل می‌تواند اتومبیل‌های خود را به بازار جدید صادر کند و باعث افزایش فروش و سهم بازار شود.
تهدیدها (Threats)
تهدیدها به عواملی اشاره دارد که احتمال آسیب رساندن به سازمان را دارند. به عنوان مثال، خشکسالی تهدیدی برای یک شرکت تولید گندم است ، زیرا ممکن است باعث از بین رفتن یا کاهش عملکرد محصول شود. سایر تهدیدات رایج شامل مواردی مانند افزایش هزینه مواد ، افزایش رقابت ، عرضه شدید نیروی کار و غیره هستند.
بنابراین موارد زیر می‌توانند نمونه‌هایی از قوت و ضعف در یک کسب و کار (SW) باشند:
- نقدینگی بالا / پایین
- دسترسی داشتن یا نداشتن به دانش فنی و تخصصی
- فرهنگ سازمانی بسیار مولد یا غیر مولد
- در اختیار داشتن یک پایگاه قدرتمند در میان مشتریان
- سهم بالا یا پایین ساختار ابزار SWOT هزینه‌ی منابع انسانی در ساختار هزینه های کسب و کار
- دسترسی ساده یا دشوار به منابع حیاتی برای کسب و کار
- انگیزه‌ی بالا یا پایین نیروی کار
- کیفیت بالا یا پایین محصولات
- دسترسی یا عدم دسترسی به یک شبکه توزیع قدرتمند
در مقابل، موارد زیر می‌توانند نمونه‌هایی از فرصت و تهدید در محیط یک کسب و کار (OT) باشند:
- نوسان نرخ برابری ریال در برابر دلار
- ثبات یا بی‌ثباتی قوانین در حوزه‌ی فعالیت یک کسب و کار
- وجود داشتن یا نداشتن رقبای بزرگ با حمایت و سوبسید دولتی
- رواج داشتن یا رواج نداشتنِ فرهنگ استفاده از محصولات یک کسب و کار
- تغییر در هرم جمعیتی و ویژگی‌های دموگرافیک جامعه
- تغییراتی که در زیرساخت‌های تکنولوژیک کشور روی میدهد
- پیشرفت‌های حوزه‌ی فناوری اطلاعات
- تقویت یا تضعیف رابطه‌ی سیاسی کشور با سایر کشورها
نمونه آنالیز SWOT
در سال ۲۰۱۵ ، یک شرکت مستقل تجزیه و تحلیل SWOT برای شرکت Coca-Cola انجام داد که نقاط قوت مانند نام تجاری مشهور جهان ، شبکه توزیع گسترده و فرصت‌های موجود در بازارهای نوظهور را شناسایی کرد. با این وجود، ضعف‌ها و تهدیداتی از قبیل نوسانات ارزهای خارجی، افزایش علاقه عمومی به نوشیدنی‌های سالم و رقابت از سوی شرکت‌های نوشیدنی سالم را نیز مورد توجه قرار داد.
طبق تجزیه و تحلیل SWOT انجام شده برای شرکت Coca-Cola این شرکت به یک شرکت نوشیدنی برتر تبدیل خواهد شد و آنرا گزینه مناسبی برای سرمایه گذاران محافظه کار و همچنین یک منبع درآمد قابل اعتماد در مقابل سرمایه کم مورد نیاز، پیشنهاد کرد.
پنج سال بعد، تحلیل صورت گرفته اثبات شد، زیرا Coca-Cola ششمین برند قدرتمند جهان (آن زمان) باقی ماند. سهام Coca-Cola (تحت نماد تیک KO) طی پنج سال پس از اتمام تجزیه و تحلیل، بیش از ۶۰ درصد افزایش یافته است.
مزایای استفاده از تجزیه و تحلیل SWOT
تجزیـه و تحلیـل SWOT یک روش عالـی بـرای هدایـت جلسـات استراتژی کسب و کار است. این امکان وجود دارد که همه افراد در اتـاق بتواننـد در مورد نقـاط قوت و ضعف اصلـی شرکت بحث کننـد و سپس از آنجـا حرکت کنند تـا فرصت ها و تهدیدها را تعریف کنند و در آخر به ایده های اصلی بپردازند. غالباً ، تجزیه و تحلیل SWOT ،که پیش بینی می کنید قبل از جلسه تغییر کند ، نمایانگر عواملی است که از آنها بی خبر بوده اید و هرگز قبل از این کار گروه مشخص نخواهند شد.
یک شرکت می‌تواند از SWOT برای جلسات استراتژی کلی تجارت یا برای یک بخش خاص مانند بازاریابی ، تولید یا فروش استفاده کند. به این ترتیب، می‌بینید که چگونه استراتژی کلی توسعه یافته از تجزیه و تحلیل SWOT، قبل از انجام آن، به بخش‌های زیر فیلتر خواهد شد. شما همچنین می‌توانید به طور معکوس با آنالیز SWOT اختصاصی قطعه‌ای کار کنید که به تجزیه و تحلیل کلی SWOT منجر می‌شود.
تحلیل SWOT چیست؟ + مزایای تجزیه و تحلیل SWOT برای مشاغل کوچک
آیا تا به حال در یک محیط اداری کار کرده اید؟ حتما بارها اصطلاح “تحلیل SWOT” را از زبان مدیران تان شنیده اید. تحلیل SWOT یک روش قدرتمند برای ارزیابی عملکرد و تعریف استراتژی شرکت‌های بزرگ و نیز کسب و کارهای کوچک به صورت یک کل واحد و همچنین پروژه‌های انفرادی است. در این مقاله از گروه نرم افزاری محک به مفهوم SWOT می‌پردازیم و نکات و استراتژی‌هایی را که برای انجام یک تجزیه و تحلیل جامع SWOT لازم است را به شما آموزش خواهیم داد. شما می‌توانید از داده‌های SWOT برای بهبود فرآیندهای داخلی و گردش کار خود استفاده کنید.
فهرست مطالب
تحلیل SWOT چیست؟
اصطلاح SWOT مخفف کلمات Strengths به معنی نقاط قوت، Weaknessesبه معنی نقاط ضعف، Opportunities به معنی فرصت ها و Threats به معنی تهدیدها است.پس تحلیل SWOT تکنیکی است که برای تعیین و تعریف نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدها استفاده می‌شود.
تحلیل SWOT را میتوان در شرکت یا سازمان یا پروژه‌های انفرادی به کار برد. معمولاً از تحلیل SWOT برای درک اینکه یک کسب و کار تا چه حد با مسیرهای رشد و موفقیت همسویی دارد استفاده می‌شود. ضمنا، میتوان از آن برای تعیین عملکرد یک پروژه خاص، مانند یک کمپین تبلیغاتی آنلاین، استفاده کرد.
تحلیل های SWOT اغلب به صورت یک ماتریس شبکه مانند با چهار مربع مجزا ارائه میشوند. هر یک از این مربع‌ها نشان دهنده یکی از عناصر SWOT هستند. نمایش SWOT در این قالب چند مزیت دارد که مهم ترین آن این است که شناسایی عناصر داخلی در مقابل عناصر خارجی را راحت‌تر می‌کند و طیف وسیعی از داده‌ها را در قالبی خوانا و عمدتاً بصری نمایش میدهد.
تعریف عناصر SWOT
همان طور که گفتیم، تحلیل SWOT از چهار عنصر نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصتها و تهدیدات تشکیل می‌شود. اجازه دهید هر یک از این عناصر را به صورت جداگانه تشریح کنیم:
نقاط قوت
- کارهایی که شرکت شما به خوبی انجام میدهد
- ویژگی‌هایی که شما را از رقبایتان جلو می اندازد.
- منابع داخلی مانند کارکنان ماهر و آگاه
- دارایی‌های مشهود مانند مالکیت معنوی، سرمایه، فناوری‌های اختصاصی و غیره.
واضح است که این عنصر به مواردی می‌پردازد که شرکت شما در انجام آن موفق است و به خوبی از پس آن برمی‌آید. نقطه قوت می‌تواند کاملا نامشهود باشد، مانند ویژگی‌های برند شرکت شما، یا بلعکس چیزی که به راحتی قابل تعریف باشد، مانند پیشنهاد فروش منحصر به فرد یک محصول خاص. همچنین می‌تواند افراد، کارکنان و منابع انسانی واقعی شما باشد، مثل رهبری قوی یا یک تیم مهندسی عالی.
نقاط ضعف
- چیزهایی که شرکت شما آن ها را ندارد.
- کارهایی که رقبای شما بهتر از شما آن ها را انجام می‌دهند.
- محدودیت منابع
- پیشنهاد فروش منحصر به فرد نامشخص و بی هدف
چه چیزی می‌تواند کسب و کار یا پروژه شما را متوقف کند یا مانع پیشبرد اهدافتان شود؟ این عنصر می‌تواند شامل چالش‌های سازمانی مانند فقدان یا کمبود افراد ماهر و محدودیت‌های مالی یا بودجه‌ای باشد.
این عنصر از تجزیه و تحلیل SWOT شامل نقاط ضعفی در مقابل سایر شرکت‌های فعال در حوزه و صنعت شما است، برای مثال فقدان یک پیشنهاد فروش منحصربه فرد (USP) مشخص در یک بازار شلوغ و پر رقابت از نقاط ضعف یک شرکت است.
فرصت ها
- بازارهایی که محصولات خاص در آنها وجود ندارد یا هنوز ارائه نشده است.
- رقبای کمی در حوزه فعالیت شما وجود دارد.
- نیازهای جدیدی برای محصولات یا خدمات شما در حال ظهور است.
- مطبوعات و رسانه‌هایی که شرکت یا کسب و کار شما را پوشش می‌دهند.
آیا نمی‌توانید مشتریان بالقوه معرفی شده توسط تیم بازاریابی حضوری و تلفنی خود را مدیریت کنید؟ این یک فرصت برای تبدیل آنها به مشتریان بالفعل است. آیا شرکت شما در حال توسعه یک ایده جدید و نوآورانه برای جذب مشتری است؟ این یک فرصت دیگر است.
به طور خلاصه، این عنصر از تجزیه و تحلیل SWOT هر کاری را که می‌توانید برای بهبود و افزایش میزان فروش، رشد بیشتر شرکت یا پیشبرد مأموریت سازمان خود انجام دهید پوشش میدهد.
تهدیدها
- رقبای نوظهور
- تغییرات محیطی و قوانین نظارتی
- پوشش منفی مطبوعات و رسانه‌ها
- تغییر نگرش مشتری نسبت به شرکت یا کسب و کار شما
این عنصر می‌تواند شامل مواردی مثل رقبای نوظهور، تغییرات در قوانین نظارتی، ریسک‌های مالی و تقریباً هر چیز دیگری باشد که به طور بالقوه می‌تواند آینده شرکت یا پروژه شما را به خطر بیندازد.
تحلیل عوامل داخلی و خارجی SWOT
چهار عنصر بالا در تمام تحلیل های SWOT مشترک هستند. با این حال، بسیاری از شرکت‌ها برای این عناصر دو زیر گروه مجزای دیگر نیز تعریف می‌کنند: عوامل داخلی و عوامل خارجی.
عوامل داخلی
به طور معمول، نقاط قوت و ضعف در دسته عوامل داخلی قرار می‌گیرند، زیرا آنها از تصمیمات سازمانی تحت کنترل شرکت یا تیم شما ناشی میشوند. برای مثال، نرخ ریزش مشتری بالا یک نقطه ضعف است، اما برای بهبود آن می توان کاری کرد، پس یک عامل داخلی است.
عوامل خارجی
به طور کلی در تجزیه و تحلیل SWOT، رقبای نوظهور هر کسب و کاری به عنوان یک تهدید شناخته میشوند و کنترل آنها به دست شما نخواهد بود، پس این مورد به یک عامل خارجی است. به تحلیل‌های SWOT، تحلیل‌های داخلی-خارجی یا ماتریس‌های IE نیز گفته می‌شود.
برای موفقیت تحلیل SWOT الزاما نیازی نیست که برای هر عنصر عوامل داخلی و خارجی تعریف کرد، اما این کار می‌تواند به شما کمک کند تا حرکت و اقدامات بعدی را پیش بینی کرده و میزان کنترل بر یک مشکل یا فرصت خاص را بالا ببرید.
حال که با معنی هر کدام از عناصر تحلیل SWOT آشنا شدیم، ببهتر است نگاهی به نحوه ایجاد و اجرای تجزیه و تحلیل SWOT بیاندازیم.
نحوه انجام تحلیل SWOT
- تیم خود را دور هم جمع کنید.
- روی یک تخته یا پروژکتور چهار عنصر تحلیل SWOT را بیاورید.
- از نقاط قوت شروع کنید – لیست سوالاتی که در این بخش باید از خود بپرسید در ادامه مطلب آمده است.
- نقاط ضعف، فرصتها و تهدیدها را نیز مشخص کنید.
- اطلاعات جمع آوری شده را در قالب یک سند منظم و مرتب سازماندهی کنید.
- موارد را به همراه نکات مهم برای تیم‌های مرتبط ارسال کنید.
- جلسه دوم را ترتیب دهید تا اقدامات لازم و مسئول نظارت بر هر اقدام را مشخص کنید.
لیست سوالات مهم در تحلیل SWOT
برای اجرای تحلیل SWOT روش‌های مختلفی وجود دارد. با این حال، صرفنظر از اینکه چگونه ساختار تحلیل SWOT خود را انتخاب می‌کنید، باید برای یک سری از سوال ها ، جواب روشن پیدا کنید. در این بخش سوالاتی که باید در هنگام انجام تجزیه و تحلیل SWOT از خود بپرسید و به آنها جواب دهید، به تفکیک بررسی می‌کنیم.
سوالات مربوط به نقاط قوت
- مشتریان شما چه چیزی را در مورد شرکت یا محصول(های) شما دوست دارند؟
- شرکت شما چه کاری را بهتر از سایر شرکت‌های فعال در حوزه و صنعت شما یا همان رقبا انجام میدهد؟
- مثبت‌ترین و متمایزترین ویژگی‌های برند شما چیست؟
- پیشنهاد فروش منحصر به فرد شما چیست؟
- چه منابعی در اختیار دارید که رقبای شما ندارند؟
با پاسخ دادن به این سؤالات شروع به شناسایی و فهرست کردن نقاط قوت سازمان خود خواهید کرد. ضمنا، یکی از منابع موثق برای شناسایی نقاط قوت و ضعف استفاده از نظرات و بازخوردهایی است که از مشتریان خود دریافت می‌کنید. پس به فکر تهیه یک پرسشنامه باشید.
سوالات مربوط به نقاط ضعف
- مشتریان شما چه چیزهایی را در مورد شرکت یا محصولات شما دوست ندارند؟
- چه مشکلات یا شکایاتی بیشتر در نقدهای منفی از شرکت شما ذکر می‌شود؟
- چرا مشتریان تان به همکاری با شما ادامه نمی‌دهند؟
- چه کاری وجود دارد که شرکت تان در انجام آن فوق العاده است؟
- منفی‌ترین ویژگی‌ها و خصوصیات برند شما چیست؟
- بزرگ‌ترین موانع یا چالش‌های قیف فروش فعلی شما چیستند؟
- رقبای شما چه منابعی دارند که شما ندارید؟
قطعا تعیین نقاط قوت و ضعف سازمان یا پروژه شما، نسبت به کشف فرصتها و تهدیدهای پیش رو، بسیار ساده تر است و زمان کمتری می‌برد. دلیل این موضوع هم عوامل داخلی هستند. از سوی دیگر، عوامل خارجی ممکن است به تلاش بیشتری نیاز داشته باشند و بر داده‌های بیشتری تکیه کنند، زیرا این عوامل اغلب فراتر از حوزه نفوذ شما هستند.
سوالات مربوط به فرصت ها
شناسایی فرصت ها و تهدیدها شما را مجبور به شناسایی رقبا با استفاده از هوش رقابتی و بررسی تاثیر فعالیت های تجاری و اقتصادی بر روی کسب و کارتان می کند.
- چگونه می‌توانیم فرآیندهای فروش، حضور مشتری، پشتیبانی از مشتری و غیره را بهبود ببخشیم؟
- چه نوع پیامی می‌تواند در ناخودآگاه مشتریان حک شود؟
- چگونه می‌توانیم با سرشناس‌ترین یا وفادارترین حامیان برند خود تعامل بیشتری داشته باشیم؟
- آیا تخصیص منابع به بخش‌های مختلف به طور موثر و مفید انجام می‌شود؟
- آیا بودجه، ابزار یا منابع دیگری وجود دارد که ما از تمام ظرفیت‌های آنها استفاده نمی‌کنیم؟
- کدام کانال‌های تبلیغاتی فراتر از انتظار ما عمل کردند و چرا؟
سوالات مربوط به تهدیدها
وقتی صحبت از تهدید به میان می‌آید، مطمئناً می‌توانید از پرسیدن یک سری سؤالات مشابه بالا شروع کنید. با این حال، تهیه لیستی از تهدیدات بالقوه‌ای که کسب و کار یا پروژه شما با آن مواجه است، کار آسانی است و اصلا شاید نیازی به طرح سوالات از پیش تعیین شده نباشد. سوالات این بخش می‌تواند شامل تهدیدهای “برند” مانند رقبای در حال ظهور یا تثبیت شده، تهدیدهای گسترده‌تر مانند تغییر شرایط و قوانین نظارتی و نوسانات بازار، یا حتی تهدیدهای داخلی مانند نرخ بالای ترک کار کارکنان باشد؛ تهدیداتی که می‌توانند رشد فعلی را مختل یا شرکت را از مسیر خود خارج کنند.
مزایای تجزیه و تحلیل SWOT برای مشاغل کوچک
اگر شما یک بازاریاب یا صاحب یک کسب و کار کوچک هستید، ممکن است از خود بپرسید که آیا تجزیه و تحلیل SWOT برای شرکت‌ها و کسب و کارهای کوچک‌تر عملی یا حتی امکان‌پذیر است یا خیر؟ البته اندازه یک کسب و کار در تحلیل SWOT آن دخیل است، اما انجام تحلیل SWOT برای تمامی کسب و کارها، حتی مشاغل کوچک، هم امکان پذیر است و هم مزایای زیادی دارد:
نسبت به کسب و کار خود یک دیدگاه همه جانبه پیدا می‌کنید: انجام یک تحلیل جامع SWOT برای اولین بار، فرصت منحصر به فردی برای شما ایجاد می‌کند تا بینش بهتر و دیدگاه روشن‌تری از نحوه عملکرد کسب و کار خود به دست آورید. تحلیل SWOT به شما کمک می‌کند تا دید گسترده‌تری از کسب و کار خود داشته باشید و جایگاهی بهتر در صنعت و حوزه فعالیت خود کسب کنید.
کمپین ها و پروژه‌های خاص را بهبود ببخشید: یکی دیگر از مزایای تحلیل SWOT این است که این تکنیک را میتوان علاوه بر نمای کلی از تجارت، روی طیف گسترده‌ای از فعالیتهای مختلف نیز اعمال کرد. می‌توانید از تحلیل SWOT برای ارزیابی نقاط قوت و ضعف بالقوه کمپین تبلیغاتی خود استفاده کنید. پس یک پروژه تولید محتوا را برنامه ریزی کرده و یا در نمایشگاه تجاری یا رویداد صنعتی شرکت کنید.
نقشه راه ایجاد کنید: همان طور که گفتیم، تحلیل SWOT کشف می کند که شرکت شما چه کارهایی را به خوبی انجام میدهد؟ چه نقاطی می‌توانند بهبود یابند؟ و اینکه فرصتها و تهدیدهای پیش روی کسب و کار شما چیست؟ همچنین با استفاده از SWOT می توانید علاوه بر شناسایی این عوامل، راه حل های بالقوه و جدول زمانی ایجاد و پیاده سازی کنید. تحلیل SWOT می‌تواند در ایجاد برنامه های بودجه، شناسایی نیازهای استخدام و سایر برنامه‌ریزی‌های استراتژیک میان مدت تا بلندمدت مفید باشد.
تمپلیت تحلیل SWOT
قالب و تمپلیت تحلیل SWOT دقیقا چیزی شبیه به تصویر بالا است. شما می‌توانید چهار مربع برای هر بخش روی کاغذ، تخته وایت برد، ابزارهای دیجیتالی مثل کوگل شیت و غیره ایجاد کنید، موارد موردنظر را با توجه به نکاتی که در این مطلب ذکر شد به آن اضافه کنید و به سوالات مربوط به هر بخش جواب دهید. حال می‌توانید عملکرد کسب و کار خود را ارزیابی کرده و برای بهبود نقاط قوت، اصلاح نقاط ضعف و شناسایی فرصتها و تهدیدها اقدامات و استراتژی‌های لازم را به کار بگیرید.
استراتژی در یک نگاه | مرور ادبیات چکیده‌وار مدیریت استراتژیک
هدف از نگارش این متن، به دست آوردن یک دید جامع و خلاصه وار به «مدیریت استراتژیک» است. این دید جامع به شما کمک می‌کند که سر نخ مباحث استراتژی را در دست داشته باشید و به سرعت هر آنچه را که مورد نیاز شماست، در میان مطالب موجود پیدا کنید.
واژه راهبرد (Strategy) مشتق از کلمه یونانی استراتگوس (Strategus) و مرکب از دو لغت استراتوس (Stratus) به معنی قشون و آگاگس(Agaugus) به معنی راهنما و فرمانده است. همانطور که می‌بینیم این واژه از ادبیات نظامی، جای خود را در ادبیات مدیریتی پیدا کرده است. از سال 1950 به این سو استفاده از استراتژی در مباحث مدیریتی سازمانی رونق گرفت و واژه «مدیریت استراتژیک» پدید آمد.
اگر بخواهیم به طور کلی به استراتژی نگاه کنیم، جفت مکمل آن تاکتیک است. استراتژی به معنای تخصیص (deploy) منابع موجود در مناسب‌ترین موقعیت و تاکتیک به معنای به‌کارگیری (employ) منابع به بهترین نحو است. استراتژی و تاکتیک فاصله بین ابزارها (means) و هدف‌ها (ends) را پر می‌کنند.
اگر به مدیریت استراتژیک به چشم یک فرایند نگاه کنیم، میتوان چهار مرحله برای آن در نظر گرفت:
هدفگذاری و تحلیل (Objective and Analysis): در اولین مرحله، شما باید چشم‌انداز (Vision) و ماموریت (Mission) کسبوکار خودتان را تعیین کنید. این کار به وسیله تحلیل بیرونی محیط کسب و کار (به عنوان مثال با استفاده از ابزار PESTEL) و تحلیل درونی کسبوکار (به عنوان مثال با استفاده از ابزار SWOT) حاصل می‌شود.
برای شرکت تسلا، ماموریت و چشم‌انداز اینگونه تعریف شده است:
بیانیه ماموریت: ایجاد چشم‌گیرترین شرکت ماشین‌سازی قرن 21 به واسطه گذار جهانی به سمت خودروهای الکتریکی.
بیانیه چشم‌انداز: شتابدهی گذار جهانی به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر.
همچنین آنالیز PESTEL که عوامل سیاسی (Political)، اقتصادی (Economics)، اجتماعی (Sociological)، تکنیکی (technological)، زیست‌محیطی (Ecological) و حقوقی (Logical) را بررسی می‌کند، به شرح زیر بیان می‌شود:
چارچوب مند کردن (Formulation): این مرحله مهمترین بخش مدیریت استراتژیک است که به آن مرحله برنامه‌ریزی استراتژیک (Strategic Planning) نیز میگویند. در این مرحله شما برنامه‌های عملیاتی و تاکتیک‌هایتان را برای رسیدن به اهدافی که در مرحله قبل برای خود تعیین کردهاید، مشخص می‌کنید. شما باید شرایطی که در آن قرار گرفته‌اید را در نظر بگیرید (به عنوان مثال شرایط کرونا) اهداف کمی برای خود تعیین کنید (به عنوان مثال به 1000 فروش در ماه برسید) به هر بخش وظایفش را محول کنید (بخش بازاریابی باعث شود 10هزار نفر به سایت بیایند، بخش طراحی سایت و سئو، 5 هزار نفر را به سایت بکشاند).
اجرا (implementation or execution): این مرحله همگام با پایان برنامه‌ریزی آغاز می‌شود. ویژگی برنامه‌ریزی خوب این است که در اجرا، به‌هم‌ریختگی وجود نخواهد داشت؛ هر کسی در مجموعه شما وظایف و اختیاراتش را می‌داند و برای حصول یک هدف دسته‌جمعی تلاش می‌کند. موفقیت در این مرحله، مرهون در اختیار قرار دادن ابزارهای مناسب به کارمندان و دادن انگیزه به آنان است.
تکامل و کنترل (Evaluation and Control): همیشه شرایط درونی و بیرونی، مانع از آن میشوند که استراتژی ما دقیق و موبه‌مو اجرا شود. شما باید میزان پیشرفت در KPIهایی که برای خود تعیین کردهاید (در مرحله یک و دو) را بسنجید و چنانچه شرایط مطابق آنها پیش نرفت، باید ایراد کار را در هر مرحله بررسی کنید. آیا کارمندان شما درست کار نمی‌کنند یا در جای درستی قرار نگرفته‌اند؟ آیا برنامه‌ریزی شما دچار مشکل است و باید دوباره انجام گیرد؟ و یا با توجه به تجربه‌ای که به دست آورده‌اید، آیا کل فرایند نیاز به بازطراحی دارد؟
این بود دید فرایندی به مدیریت استراتژیک. حال اگر به صورت لایه‌ای به مدیریت استراتژیک نگاه کنیم، به تقسیم‌بندی متفاوتی می‌رسیم.
استراتژی سطح سازمان (Corporate level Strategy): این استراتژی مربوط به سطح کلان سازمان میباشد. یک شرکت بلوغ‌یافته، از چند واحد استراتژیک کسبوکار (Strategic Business Unit) تشکیل شده است. به عنوان مثال، سامسونگ محصولات مختلفی همچون تلویزیون، یخچال، گوشی و ساعت هوشمند دارد که هر کدام از آنها یک SBU محسوب شده که استراتژی‌های مخصوص به خود را دارد. اما سامسونگ به مثابه یک سازمان و در سطح کلان نیز برای خود استراتژی دارد و سعی می‌کند با تکیه بر مزایای رقابتی خود (Competitive Advantages) با شرکت‌های مشابه خود رقابت کند. برای اینکه استراتژی در این سطح را متوجه شویم، به تقسیم‌بندی‌های آن اشاره می‌کنیم:
- استراتژی هدایتی (Directional Strategy): میتوان گفت که هر سازمان چرخه عمری دارد که به چهار مرحله تقسیم می‌شود؛ راه‌اندازی، رشد، بلوغ و افول. نمودار زیر بیانگر این چهار مرحله است:
در ابتدای راه‌اندازی کسب‌وکارتان، سود چندانی نصیبتان نمی‌شود و میتوان گفت در ضرر هستید. پس از آن زمان رشد (Growth) شما فرا می‌رسد که چند استراتژی مشخص برای این دوره میتوان به کار برد؛ استراتژی توسعه محصول، استراتژی توسعه بازار، استراتژی نفوذ در بازار، استراتژی تنوع و استراتژی یکپارچگی (عمودی و افقی).
زمانی که کسبوکار شما به حد مشخصی از بلوغ (Maturity) رسید، می‌تواند از استراتژی‌های ثبات استفاده کرد که برخی از آنها عبارتند از: استراتژی توقف-آغاز محتاطانه، استراتژی عدم تغییر و استراتژی سود. در دوره‌ای از عمر کسبوکار شما هم، افول (Decline) به وجود می‌آید و بهتر است عقب‌نشینی کنید! بنابراین باید از استراتژی‌های کاهشی مانند استراتژی تغییر جهت، استراتژی اسارت، استراتژی فروش و استراتژی ورشکستگی استفاده کنید.
- استراتژی پرتفولیو (Portfolio Strategy): این نوع از استراتژی‌ها برای مدیریت واحدهای استراتژیک کسب و کار شما میباشد. دو نوع ابزار برای اتخاذ این استراتژی، ماتریس گروه مشاوران بوستون (BCG) و ماتریس جنرال الکتریک (GE) میباشد.
به عنوان مثال در ماتریس بوستون، شما محصولات خودتان را برحسب توسعه و سهم بازار، به چهار دسته تقسیم می‌کنید. برای سامسونگ، این ماتریس بدین شکل می‌شود:
ستاره (در حال توسعه هستند و سهم بازار بزرگی هم در اختیار دارند): گوشی‌های تلفن همراه، تبلت و تلویزیون
گاو شیرده (توسعه پیدا نمی‌کنند اما سهم بازار بزرگی دارند): ماشین لباسشویی و یخچال.
سگ (در به دست آوردن سهم بازار با شکست مواجه شده و دیگر توسعه پیدا نمی‌کند): ساعت هوشمند.
علامت سوال (در حال توسعه است ولی هنوز سهم بازار پایینی دارد): پرینتر.
این استراتژی بر مدیریت واحدهای استراتژیک کسبوکار و هم‌افزایی میان آنها بنا شده است. استراتژی‌های نفوذ انفرادی، نفوذ اتصالی، نفوذ حمایتی و نفوذ توسعه‌ای از این دسته می‌باشند.
در سطح دوم، به استراتژی‌های سطح کسبوکار می‌رسیم.
استراتژی سطح کسبوکار (Business level Strategy): این سطح مربوط به مدیریت هر SBU می‌شود. رایج‌ترین استراتژی‌هایی که برای این سطح استفاده می‌شود، استراتژی‌های عمومی پورتر می‌باشند که شامل استراتژی‌های رهبری هزینه، تمایز و تمرکز میشوند.
استراتژی سطح وظیفه‌ای یا کارکردی (Functional level Strategy):
در این سطح، هر SBU به چند زیرشاخه تقسیم می‌شود و هر بخش استراتژی‌های مربوط به خود را پیاده‌سازی می‌کند. مهمترین کارکردهای مدیریت استراتژیک شامل کارکردهای استراتژی بازاریابی، استراتژی منابع انسانی، استراتژی تولید و عملیات، استراتژی مالی، استراتژی تحقیق و توسعه، استراتژی لجستیک و استراتژی خرید و تدارکات هستند.
پنج ویژگی‌ای که برای استراتژی کارکردی ذکر می‌شود عبارتند از:
جزئی بودن (Detail): به نسبت دو سطح قبلی، در اینجا اهداف باید ملموس‌تر باشند و شاخصه‌هایی برای دستیابی به آنان مشخص شوند. به عنوان مثال برای بخش منابع انسانی میتوان شاخصه‌های کارایی (کاهش هزینه استخدام و آموزش به واسطه کمینه کردن جابه‌جایی کارمندان)، کیفیت (ارائه آموزش با کیفیت به منظور کاهش خطا) و پویایی (به خدمت‌گیری و آموزش استعدادهای روز) را در نظر گرفت.
هماهنگی (Alignment): استراتژی کارکردی می‌بایست با استراتژی‌هایی که در سطح سازمان و در سطح کسبوکار تدوین شده‌اند هماهنگ باشد.
ثبت پیشرفت (Progress): پیشرفت رسیدن به اهداف باید همواره و به دقت پیگیری شوند.
استفاده از منابع موجود (Existing Resources): استراتژی این سطح باید بر حسب منابعی که هم اکنون موجود است تدوین شوند و نه منابعی که در آینده به دست شما میرسند.
یکپارچگی (Integration): بخش‌های مختلف سازمان می‌بایست تا جای ممکن با یکدیگر یکپارچه شوند تا سرعت انجام عملیات‌ها کاهش یابد. به عنوان مثال این اتفاق برای واحد خرید، کنترل موجودی، لجستیک و تولید به وضوح باید اتفاق بیفتد.
استراتژی سطح عملیات (Operation level Strategy): این سطح استراتژی، مربوط به تولید و توزیع محصولات و سرویس‌ها ساختار ابزار SWOT میباشد. به عنوان مثال شرکت دل تولید خود را به نحوی انجام داد که نهایتا متحمل هزینه انبارداری دوازده روزه شود. همچنین فروش مستقیم (Direct Selling) را در دستور کار خود قرار داد. این شرکت زیرساخت‌های تولیدی خود را نزدیک به بازارهای منطقه‌ای برپا کرد تا هزینه‌ی جابه‌جایی خود را به حداقل برساند.
تا بدینجا با استراتژی از منظر فرایندی و از منظر لایه‌ای آشنا شدیم. خوب است در انتها ذکر کنیم که فضای ادبیات مدیریت استراتژیک به همان نظم و ترتیبی نیست که تاکنون بدان اشاره شد. در این فضا مجموعه‌ای از ابزارها وجود دارد که هر شرکت بسته به نیازش از آنها استفاده می‌کند. از ماتریس SWOT، PESTEL و گروه مشاوران بوستون که بدان‌ها اشاره شد گرفته تا تحلیل زنجیره ارزش، ماتریس SPACE، نقشه استراتژی، کارت امتیازی متوازن، برنامه‌ریزی هوشین کانری، برنامه‌ریزی مبتنی بر هدف و شاید صدها ابزار دیگر.
در پایان مهم این است که بدانیم خط سیر تکاملی در حوزه مدیریت استراتژیک، بدان معنا که در حوزه‌های علمی وجود دارد برقرار نیست. همچنان از مفاهیم و مدلهای پورتر استفاده می‌شود، با اینکه مکاتب متعددی در پی آن آمده‌اند. مهم این است که با آشنایی این ابزارها، در موقعیت‌های مختلفی که کسب‌وکارمان در آن قرار می‌گیرد، تصمیم‌های موثری بگیریم.
آنالیز SWOT چیست و چه کمکی به ما می کند؟
تحلیل SWOT یکی از 10 ابزار و مفهوم کلیدی مدیریت است. به زبان ساده، آنالیز SWOT در واقع شناسایی و تحلیل عواملِ مثبت و منفیِ تاثیرگذار، درون و خارجِ سازمان است. این عوامل به صورت زیر طبقه بندی می شوند:
1- از لحاظ نحوه اثرگذاری
عوامل مثبت: عواملی که به سازمان در دستیابی به اهداف خود کمک می کند.
عوامل منفی: عواملی که سازمان را از دستیابی به اهداف خود دور می کند.
2- از لحاظ محیط اثرگذاری
عوامل درونی: عواملی که در اختیار سازمان هستند.
عوامل بیرونی :عواملی که سازمان تاثیری برآنها ندارد، ولی بر سازمان تاثیرگذارند.
از کنار هم قرار دادن این عوامل، در واقع 4 عامل مثبت درونی، منفی دورنی، مثبت بیرونی و منفی بیرونی ایجاد می شود، که در آنالیز SWOT به ترتیب نقاط قوت، نقاط قابل توسعه (ضعف)، فرصتها و تهدیدها نام گذاری میشوند. برای درک بهتر این موضوع در گراف زیر نمایش داده شده است:
لذا همانگونه که از تعاریف و توضیحات فوق استنباط می شود، آنالیز SWOT ابزاری برای تصمیم گیری است. این روش با ارائه اطلاعات درست و طبقه بندی شده به تصمیم گیری صحیح و اصولی کمک می کند. لذا در مواقعی که نیاز به تصمیم گیری یا برنامه ریزی استراتژیک در واحد نت است، مثلا تهیه نقشه راه پیاده سازی سیستم نت، این ابزار می تواند راهگشا باشد. اما چگونه می توان یک آنالیز SWOT موثر اجرا کنیم؟
تحلیل راهبردی نظام ترویج به عنوان ابزار توسعه روستایی
امروزه ترویج متأثر از تغییرات مستمری است که در شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اعضای جوامع روستایی یا همان تودههای بهرهبردار از منابع پایه تولید رویداده و میدهد؛ از مهمترین انتقاداتی که به نظام ترویج کشاورزی وارد شده است، عدم توجه کافی به آینده و آماده نبودن برای مواجهه با این تغییرات است. هدف اصلی این تحقیق تحلیل راهبردی نظام ترویج کشاورزی ایران است. جامعه آماری 169 نفر از کارشناسان و مدیران ترویج شش استان فارس، زنجان، تهران، کرمان، مازندران و کرمانشاه بوده که 117 نفر بر اساس جدول کرجسی و مورگان به روش نمونهگیری تصادفی طبقهای با انتساب متناسب انتخاب شده است. ابزار تحقیق پرسشنامه بوده و روایی آن به تأیید پانلی از متخصصان ترویج قرار گرفت. پایایی پرسشنامه نیز در مرحله آزمون مقدماتی تعیین گردید و میزان آلفای کرونباخ برای بخش‌های مختلف پرسشنامه محاسبه گردید (92/0- 75/0). روش تحقیق توصیفی و با عنایت به اهداف تحقیق مبتنی بر تحلیل راهبردی SWOT است. ابتدا با تحلیل محیط داخلی، فهرستی از نقاط قوت و ضعف نظام ترویج تهیه و سپس با واکاوی محیط بیرونی فهرستی از فرصتها و تهدیدها شناسایی گردید. برخی از راهبردهای حاصل از یافتههای تحقیق شامل افزایش سهم اعتبارات خاص ترویج و آموزش کشاورزی در کشور؛ اصلاح ساختار، بازتعریف رسالتها و بازنگری در اهداف ترویج و قانونی نمودن آنها بهمنظور جلوگیری از تغییرات مداوم؛ ایجاد هماهنگی بیشتر بین دستگاههای اجرایی با فعالیتهای ترویجی؛ بازنگری در ارتباط تشکیلاتی بین صف و ستاد ترویج و استفاده از ظرفیت مراکز آموزشی و تحقیقی میباشد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Strategic Analysis of Agricultural Extension System as rural development tool
نویسندگان [English]
- Parivash Moradi 1
- Enayat Abbasi 2
- Majid Reza Khodaverdian 3
1 PhD Education Department, Agricultural Extension & amp, Tarbiat Modares University
2 Associate Professor Agricultural Extension & Education Department, Tarbiat Modares University
3 Assistant Professor, Institute Training and Vocational Higher Education, Tehran, Iran
چکیده [English]
Human habitats have always been subject to change considering the available construction space as well as internal and external processes evolved. The rural settlements, as part of the geographic system, which consist of components related to each other, are influenced by the position of the place - space, interaction or communication (internal and external local, regional and national scale) and they are always subject to changes in the structure and functioning of rural areas in different regions. The method of this research is descriptive-analytic and a large field study, documentary and library method are used to collect information. In order to investigate the structural-functional changes in these villages, indicators were selected in different dimensions (environmental-ecological, socio-cultural, economic-livelihoods, physical, physical), which were estimated by random sampling of 317 samples. The questionnaire was used by residents of rural households whose validity was confirmed by some experts. The Cronbach's alpha coefficient (0.77) was used to determine the reliability of the main scale of the questionnaire. After completing the questionnaire, information analysis and hypothesis testing were evaluated using t-test and spearman correlation and the difference between these indices in rural development. The results show that the environmental - ecological villages saw an increase in deep wells, reducing the discharge of springs and aqueducts, changes in land use and the social dimension with increased migration and immigration, the government policies, the economics and these have affected rural habitats.
کلیدواژه‌ها [English]
- Function rural
- Kurdian district
- Structure rural
- Transformation
مراجع
احمدوند، م.، شریفزاده، م. و شاهولی، م. 1384. آینده ترویج و روندهای آن؛ یک فراتحلیل. فصلنامه روستا و توسعه، 8 (2): 85-104.
اسدالهپور، ع. و نظری، م. 1394. مقدمهای بر ضرورت تحول در نظام ترویج کشاورزی کشور. فصلنامه مروج، 153-152 پاییز و زمستان، 60-64.
آقاسیزاده، ف. 1383. تحلیل عوامل و الزامات نوین تجدید ساختار سازمانی ترویج کشاورزی ایران. پژوهش و سازندگی، 64 : 80-93.
شاهولی، م.، عزیزی خالخیلی، ط.، لاچینی، ز.، ابدی، ب. و مسرور، الف. 1387. چالش سازمان ترویج کشاورزی با تحولات به کمک دو رویکرد عملکردمداری و اربابرجوعگرایی. فصلنامه روستا و توسعه، 11 (2): ۶۱-90.
شیرزاد، ح. 1385. بازمهندسی اعتبارافزایی مدلهای سازگار مدیریت هماهنگ تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در ایران. ماهنامه جهاد، 272: 80-114.
رکنالدینافتخاری، ع.، سجاسی قیداری، ح. و عینالی، ج. 1386. نگرشی نو به مدیریت روستایی با تأکید بر نهادهای تأثیرگذار. فصلنامه روستا و توسعه،10 (2): 1-31.
صبوری، م.ص.، ملکمحمدی، الف.، چیذری، م. و حسینی، س.م. 1390. جهتگیریهای آتی نقشهای ترویج در توسعه کشاورزی از منظر کنشگران نظام دانش و اطلاعات کشاورزی. فصلنامه روستا و توسعه، 14 (4): 1-26.
فعلی، س.، پزشکیراد، غ.ر.، صدیقی،ح.، شهبازی، ا. و قریشیابهری، س.ج. 1396. عوامل بیرونی مؤثر بر نظام ترویج کشاورزی ایران تا افق سال1404 شمسی. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، 46 (1): 157-166.
فعلی، س.، پزشکیراد، غ.ر.، صدیقی، ح.، شهبازی، الف. و قریشیابهری، س.ج. 1391. آیندهنگاری: ضرورتی انکارناپذیر در نظام ترویج کشاورزی ایران. چهارمین کنگره ترویج و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی ایران، 29-28 شهریور، 1391.
معتمد، م.ک.، اللهیاری، م.ص. و علویون، س.ج. 1393. الویتبندی خدمات کشاورزی و شناسایی عوامل مؤثر بر آن در مراکز جهاد کشاورزی استان گیلان. فصلنامه راهبردهای توسعه روستایی، 1(4) :93-104.
محمدینیا، س.ا.، فروزانی، م.، محمدزاده، س. و برادران،م. 1396. تحلیل نظام مدیریت دانش در سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان با استفاده از روشSWOT. مجله علوم ترویج و آموزش کشاورزی، 13(1): 229-246.
میرزایی، ر.، صدیقی، ح. و فلسفی، پ. 1386. ارزیابی نظام ترویج کشاورزی ایران. مجله علوم ترویج و آموزش کشاورزی، 3 (2): 67- 57.
Arous, S. A., Araar, H., Driouech, N., BILALI, H. EL., Belsanti, V. and Sisto, L. 2013. Agricultural extension and advisory services in Algeria at crossroads: Pressing problems and innovative solutions. IV International Symposium „ Agrosym 2013“.
Bitzer, V., Wennink, B. and Piters, B.D. S. 2016. The governance of agricultural extension systems. KIT sustainable economic development & gender. Kit working papers.
David, F. R. 2011. Strategic management concepts and cases. 13 th Edition. Prentice Hall. Francis Marion University Florence, South Carolina. 363 pp.
Krejcie, R.V. and Morgan, D.W. 1970. Determining Sample Size for Research Activities. Educational and Psychological Measurement, 30: 607-610.
Mengal, A.A. Mirani, Z. and Magsi, H. 2014. Historical overview of agricultural extension services in Pakistan the Macrotheme Review, A multidisciplinary journal of global macro trends, 3(8): 77-84.
Oladele, O.I. Lepetu, J. and Subair, S.K. 2009. SWOT Analysis of Extension Systems in Southern African Countries. Journal of Agriculture and Environment for International Development, 103 (4): 309-320.
Oladele, O.I. and Sakagami, J. I. 2004. SWOT analysis of extension systems in Asian and West African countries. Journal of Food, Agriculture & Environment, 2(2): 232-236. WFL Publisher Science and Technology.
Ramjattan, J., Ganpat, W. and Chowdhury, A. 2017. Value of modern extension methods in improving image and quality of extension: Perception of extension agents in Trinidad and Tobago. Journal of Agricultural Extension and Rural Development. 9 (8): 155-162.
Rivera, W.M. and Qamar, M.K. 2003. Agricultural Extension, Rural development and the food security challenges. Food and Agricultural Organization of the United Nations, Rome. 58.
Species, P.B.W., Wedge, C. and Ananchai, M. 2012. SWOT Analysis of Agricultural Extension System in Thailand: A Case Study of the Central Region. Journal of Veridian 7, Issue 3 September- December 2557. 601-612.
Yadav, K., Sulaiman, V, R. and Devkota, K. (Eds). 2014. Strengthening Extension & Advisory Services in South Asia. Proceedings of the first face to face meeting of Agriculture Extension in South Asia (AESA) 14-15 January 2014 held at Kathmandu, Nepal.
دیدگاه شما